gửi bởi chuonchuonkim » Thứ 4 31/12/08 17:09
Jorge Luis Borges (Argentina)
Nietzsche không thích việc so sánh Goethe với Schiller. Và chúng ta cũng có thể nói rằng thật vô lý nếu khi nói chúng ta liên hệ không gian với thời gian, bởi lẽ chúng ta có thể hình dung không gian nhưng không thể hình dung được thời gian.
Hãy giả thiết rằng chúng ta chỉ có một giác quan chứ không phải là năm. Và đó là thính giác. Khi đó sẽ không còn thế giới thị giác, nghĩa là sẽ không còn bầu trời và những vì sao. Nếu không có xúc giác, chúng ta sẽ không còn những khái niệm như trơn, ráp, xù xì, v.v... Nếu không có cả khứu giác và vị giác, chúng ta sẽ mất đi những cảm giác có được nhờ mũi và miệng. Khi đó chỉ còn lại thính giác. Và chúng ta sẽ có một thế giới không có không gian. Một thế giới của những cá thể. Những cá thể có thể giao tiếp với nhau, những cá thể, đông hàng nghìn, hàng triệu, giao tiếp với nhau bằng âm nhạc và ngôn ngữ - chẳng có gì cản trở chúng ta hình dung một thứ ngôn ngữ phức tạp như, hay thậm chí phức tạp hơn, ngôn ngữ của chúng ta. Điều đó có nghĩa là chúng ta sẽ có một thế giới trong đó không có gì khác ngoài âm nhạc và tri thức. Người ta có thể phản bác, rằng âm nhạc không thể thiếu nhạc cụ. Nhạc cụ cần thiết để tấu lên tiếng nhạc. Nhưng với những bản tổng phổ, chúng ta có thể tưởng tượng ra âm nhạc mà chẳng cần nhạc cụ, dù là piano, violon, sáo hay bất cứ loại nhạc cụ nào khác.
Như vậy, chúng ta sẽ có một thế giới phức tạp chẳng khác gì thế giới của chúng ta, một thế giới được tạo nên bởi tri thức cá nhân và âm nhạc. Nói như Schopenhauer, âm nhạc không phải là thứ thêm vào thế giới, tự thân nó đã là một thế giới. Dù vậy, trong thế giới đó thời gian luôn luôn hiện hữu. Bởi thời gian chính là sự kế tiếp. Nếu tôi tưởng tượng, và nếu các bạn tưởng tượng, rằng mình đang ở trong một căn phòng tối, khi đó, thế giới thị giác sẽ biến đi, biến đi khỏi cơ thể chúng ta. Đã bao lần chúng ta mất ý thức về sự tồn tại của cơ thể mình!... Tôi xin lấy ví dụ, tôi, tại đây, chỉ khi chạm tay vào cái bàn này tôi mới ý thức được sự tồn tại của bàn tay và của chiếc bàn. Một điều gì đó đã xảy ra, nhưng điều gì? Có lẽ là sự nhận thức? Nhưng cũng có thể đó chỉ là cảm giác hay đơn giản là một ký ức, hoặc là sự tưởng tượng. Dù sao thì cũng đã có điều gì đó xảy ra. Tôi chợt nhớ một câu thơ rất hay của Tennyson:
"Time is flowing in the middle of the night”
(Thời gian đang trôi giữa đêm khuya).
Một ý tưởng thật nên thơ, trong lúc cả thế giới ngủ yên, dòng sông thời gian lặng lẽ - ẩn dụ ở đây là không tránh khỏi - mải miết trôi đi trên những cánh đồng, trong lòng đất, trong không gian, trôi mải miết giữa những vì tinh tú.
Như vậy, thời gian là môt vấn đề cốt yếu. Tôi muốn nói rằng chúng ta không thể hình dung được thời gian. Ý thức của ta dịch chuyển không ngừng từ trạng thái này sang trạng thái khác và thời gian chính là sự nối tiếp ấy. Tôi tin chính Henri Bergson đã nói rằng thời gian là vấn đề cốt lõi của siêu hình học. Nếu vấn đề ấy được giải quyết thì tất cả sẽ được giải quyết. Với chúng ta thì chẳng có gì đáng lo ngại nếu nó được giải quyết: nói cách khác, chúng ta sẽ chẳng bao giờ hết lo âu. Chúng ta sẽ mãi mãi có thể nói như Thánh Augustin: “Thời gian là gì? Nếu không ai hỏi tôi, tôi biết; nhưng nếu phải giải thích nó, tôi sẽ không biết nữa”.
Tôi không biết sau chừng hai mươi hay ba mươi thế kỷ suy ngẫm, chúng ta đã tiến được bao nhiêu về vấn đề thời gian. Nhưng tôi có thể nói rằng chúng ta vẫn tiếp tục bối rối nỗi bối rối chết người của Héraclite ngày xưa: không ai có thể tắm hai lần trên cùng một dòng sông. Tại sao người ta lại không thể tắm hai lần trên một dòng sông? Trước hết, đó là vì nước sông không ngừng chảy. Thứ hai – và đây là điều chúng ta chạm đến một cách siêu hình, điều gây cho chúng ta một nỗi hoảng sợ thiêng liêng - đó là vì chính chúng ta cũng là một dòng sông, một dòng sông đang trôi chảy. Chính ở đây vấn đề thời gian đang hiện diện. Vấn đề về sự mong manh. Tôi nhớ đến những câu thơ thật đẹp của của Boileau:
Hâtons-nous; le temps fuit, et nous entraîne avec soi:
Le moment où je parle est déjà loin de moi.
(Hãy nhanh lên, thời gian đang chạy trốn còn chúng ta thì chậm chạp
Khoảng khắc tôi cất lời giờ đã xa xôi)
Hiện tại của tôi – hay cái từng là hiện tại của tôi – đã thuộc về quá khứ. Nhưng thời gian dù trôi đi, cũng không trôi đi hết. Chẳng hạn, tôi đã trò chuyện với các bạn hôm thứ Sáu vừa rồi. Chúng ta có thể nói rằng hôm nay chúng ta đã khác, bởi có biết bao nhiêu điều đã xảy ra với chúng ta trong suốt tuần lễ ấy. Thế nhưng, chúng ta lại vẫn là mình. Tôi biết rằng chính ở nơi đây tôi đã nói chuyện, đã suy ngẫm cùng các bạn về chuyện này chuyện khác, và chính các bạn chắc chắn cũng nhớ rằng ở đây, tuần trước, các bạn đã trò chuyện với tôi. Như thế, một ký ức về thời gian còn lại trong trí nhớ. Trong trí nhớ cá nhân. Chúng ta được tạo nên chủ yếu là nhờ trí nhớ. Còn trí nhớ thì được tạo nên chủ yếu nhờ sự lãng quên.
Đây chính là vấn đề về thời gian. Có lẽ vấn đề này không thể giải được, nhưng dù sao thì chúng ta cũng cứ xem xét những giải pháp đã từng được đưa ra. Giải pháp xưa nhất là của Platon, sau đó chúng ta sẽ đề cập đến giải pháp của Plotin và cuối cùng là của Thánh Augustin. Giải pháp này dẫn chiếu đến một trong những sáng tạo đẹp đẽ nhất của con người. Tôi cho rằng đó là một sáng tạo của con người. Bạn có thể nghĩ khác nếu bạn là tín đồ. Sáng tạo đẹp đẽ mà tôi muốn nói đến là sự vĩnh cửu. Sự vĩnh cửu là gì?Đó không phải là tổng số tất cả những ngày hôm qua của chúng ta. Đó là tất cả những ngày hôm qua của chúng ta, tất cả những ngày hôm qua của tất cả những thực thể có ý thức. Toàn bộ quá khứ, cái quá khứ mà không ai biết bắt đầu từ khi nào. Và toàn bộ hiện tại. Cái hiện tại vẫn chưa diễn ra, nhưng vẫn cứ tồn tại.
Các nhà thần học giả định rằng vĩnh cửu là một thứ khoảnh khắc, khi tất cả những thời gian khác nhau này giao nhau một cách huyền diệu. Chúng ta có thể mượn lời của Plotin, người cảm nhận một cách sâu sắc vấn đề thời gian. Plotin nói: có ba thời, và cả ba đều là thời hiện tại. Một là thời hiện tại thực, đó là thời điểm tôi đang nói. Nghĩa là thời điểm tôi đã nói, bởi lẽ thời điểm đó đã thuộc về quá khứ. Tiếp đó, chúng ta có thời hiện tại của quá khứ, cái chúng ta vẫn gọi là ký ức. Và thứ ba là thời hiện tại của tương lai - một thứ gì đó mà nỗi sự hãi hay niềm hy vọng của chúng ta tưởng tượng ra.
Chúng ta hãy trở lại với giải pháp được Platon đưa ra đầu tiên, một giải pháp tưởng chừng võ đoán nhưng không phải vậy, và tôi hy vọng các bạn cũng xác nhận điều đó. Platon nói rằng thời gian là hình ảnh vận động của vĩnh cửu. Thời gian bắt đầu từ vĩnh cửu, bởi một tồn tại vĩnh cửu, và tồn tại vĩnh cửu này được phản ánh qua những tồn tại khác. Nhưng sự phản ánh của tồn tại không thể có được trong sự vĩnh cửu, mà phải qua sự kế tiếp. Thời gian là một thứ hình ảnh đang vận động của vĩnh cửu. Nhà thần bí học xuất sắc người Anh William Blake nói với chúng ta: “thời gian là quà tặng của vĩnh cửu”. Nếu chúng ta được ban cho toàn thể sự tồn tại…Một sự tồn tại lớn hơn vũ trụ, hơn cả thế giới. Nếu chúng ta ngay một lúc được ban cho toàn bộ tồn tại, chúng ta sẽ bị đè bẹp, bị tiêu hủy, sẽ chết. May thay, đã có thời gian là món quà tặng của vĩnh cửu. Vĩnh cửu cho phép chúng ta được biết mọi trải nghiệm thông qua sự kế tiếp: chúng ta có ngày và đêm, chúng ta có giờ, có phút, rồi chúng ta có tương lai, cái tương lai mà chúng ta không biết sẽ ra sao nhưng chúng ta có thể dự cảm hoặc lo sợ.
Tất cả những thứ này chúng ta được ban cho một cách tuần tự, bởi lẽ chúng ta không thể chịu đựng nổi cái sức nặng quá ghê gớm, cái tác động quá ghê gớm của toàn thể tồn tại vũ trụ. Thời gian, vì thế, là món quà tặng của vĩnh cửu. Vĩnh cửu cho phép chúng ta được sống một cách tuần tự. Schopenhauer nói rằng thật may mắn cho chúng ta là sự tồn tại của chúng ta được chia thành ngày và đêm, được gián cách bởi giấc ngủ. Chúng ta dậy vào buổi sáng, chúng ta thức suốt ngày rồi ngủ. Nếu không có giấc ngủ, chúng ta sẽ không thể sống nổi, sẽ còn làm chủ được các khoái cảm của mình. Chúng ta không có khả năng tiếp nhận toàn bộ tồn tại. Chúng ta cũng vẫn được nhận tất cả, nhưng phải nhận dần dần.
Thuyết luân hồi lại tương ứng với một ý tưởng kế cận. Có thể, như những người theo phiếm thần luận tin tưởng, chúng ta đồng thời là tất cả các khoáng vật, tất cả thực vật, tất cả động vật, tất cả mọi người. Nhưng may thay, chúng ta không biết điều đó. May thay, chúng ta tin vào tính cá thể. Nếu không, chúng ta sẽ bị đè bẹp, bị tiêu hủy bởi sự tràn đầy như thế.
Bây giờ tôi nói đến Thánh Augustin. Tôi tin rằng không một ai cảm nhận sâu sắc hơn ông vấn đề thời gian, cái câu hỏi về thời gian ấy. Thánh Augustin nói rằng linh hồn ông bốc cháy, cháy vì khát khao muốn biết thời gian là gì. Không phải vì sự tò mò phù phiếm, mà bởi vì ông không thể sống mà không biết được điều đó. Đây là một loại câu hỏi cốt yếu, hay nói như Bergson sau này: một vấn đề cốt yếu của siêu hình học. Thánh Augustin diễn đạt tất cả điều này bằng ngọn lửa.
Nhân nói đến thời gian, chúng ta hãy lấy một ví dụ có vẻ là đơn giản, ví dụ về nghịch lý Zénon. Nó vốn được áp dụng cho không gian, nhưng chúng ta sẽ áp dụng với thời gian. Hãy xem xét dạng đơn giản nhất, nghịch lý, hay nan đề, về động tử. Động tử nằm ở một đầu bàn và nó phải chuyển động đến đầu bàn bên kia. Muốn vậy, nó phải chuyển động đến giữa bàn, nhưng để đến giữa bàn, nó phải chuyển động đến điểm giữa của nửa bàn thứ nhất, nhưng trước đó nó phải đến điểm giữa của một nửa của một nửa bàn, và cứ như thế đến vô cùng. Có nghĩa là Động tử sẽ chẳng bao giờ có thể tới được đầu bàn bên kia. Chúng ta cũng có thể lấy một ví dụ trong hình học. Hãy tưởng tượng một điểm. Người ta quan niệm rằng điểm không có kích thước. Lấy một chuỗi vô số các điểm kề nhau ta có một đường. Sau đó, lấy vô số các đường kề nhau, chúng ta có một mặt. Rồi vô số các mặt chồng lên nhau cho ta thể tích. Nhưng tôi không biết trong chừng mực nào chúng ta có thể chấp nhận quan niệm này, bởi nếu như điểm không có kích thước, tôi không thấy một cách thức nào để tổng số, ngay cả tổng số vô hạn, của các điểm không có kích thước lại có thể tạo nên một đường trong không gian. Khi nói về đường, tôi không nghĩ đến một đường từ điểm này đến mặt trăng. Tôi nghĩ đến, chẳng hạn, một đường như mép chiếc bàn tôi đang chạm tay vào đây. Nó được tạo nên bởi vô số các điểm. Người ta tin rằng đã tìm thấy lời giải cho những nan đề này.
Bertrand Russell đưa ra một lời giải như sau: chúng ta có một dãy số tự nhiên 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 cho đến vô cùng. Nhưng hãy xem xét một dãy số khác và dãy số khác này chính xác là một phần của dãy số thứ nhất. Nó chỉ bao gồm các số chẵn. Như vậy, ứng với số 1 là số 2, ứng với số 2 là số 4, ứng với số 3 là số 6…Rồi chúng ta lại xem xét một dãy số khác. Hãy lấy bất kỳ một số nào, chẳng hạn 365. Ứng với số 1 bây giờ là 365, ứng với số 2 là 365 nhân hai, ứng với 3 là 365 nhân ba. Cứ thế, chúng ta có những dãy số khác nhau, tất cả đều vô cùng. Nói cách khác, với các dãy số siêu hạn, bộ phận không ít hơn toàn thể. Tôi tin điều này được các nhà toán học chấp nhận. Nhưng tôi không biết đến chừng mực nào trí tưởng tượng của chúng ta có thể tiếp nhận điều đó.
Bây giờ hãy xem xét thời điểm hiện tại. Thời điểm hiện tại là gì? Đó là một thời điểm hàm chứa một chút quá khứ và một chút tương lai. Hiện tại giống như điểm trong hình học, nó không tồn tại tự thân. Nó không phải là một dữ liệu tức thì trong đầu óc con người. Chúng ta đang có hiện tại của mình, nhưng chúng ta cũng thấy nó đang đồng thời biến thành quá khứ và thành tương lai. Có hai học thuyết về thời gian. Học thuyết thứ nhất, theo tôi, phù hợp với cách nghĩ của tất cả chúng ta, vốn coi thời gian giống như một dòng sông. Một dòng sông chảy từ khởi thuỷ, từ khởi nguồn không sao hình dung nổi, để tới gặp chúng ta. Học thuyết thứ hai là của nhà siêu hình học Anh James Bradley. Ông nói rằng, ngược lại, thời gian trôi từ tương lai đến hiện tại, rằng cái chúng ta gọi là hiện tại chính là thời điểm tương lai hoá thành quá khứ.
Chúng ta có thể lựa chọn giữa hai phép ẩn dụ. Chúng ta có thể ấn định khởi nguồn của thời gian trong quá khứ hoặc tương lai. Chẳng có gì quan trọng. Cuối cùng thì chúng ta cũng vẫn đứng trước một dòng sông thời gian. Nhưng làm sao có thể giải quyết vấn đề cội nguồn thời gian? Platon đưa ra giải pháp sau đây: thời gian có tính vĩnh cửu và sẽ sai lầm nếu cho rằng tính vĩnh cửu có trước thời gian. Bởi vì nói vĩnh cửu có trước cũng có nghĩa là nói rằng vĩnh cửu thuộc về thời gian. Cũng sẽ sai lầm nếu nói, như Aristote, rằng thời gian là thước đo của chuyển động, bởi lẽ chuyển động diễn ra trong thời gian và nó không thể lý giải thời gian. Thánh Augustin có một câu tuyệt hay: Non in tempore sed cum tempore Deus creavit caela et terram (có nghĩa là: Chúa sáng tạo ra đất trời không phải trong thời gian mà với thời gian). Những đoạn đầu tiên trong Sáng Thế Ký mô tả không chỉ sự sáng tạo ra thế giới, sáng tạo ra biển cả, đất đai, bóng tối và ánh sáng, mà cả sự khởi đầu của thời gian. Không có thứ thời gian trước đó. Thế giới bắt đầu tồn tại cùng với thời gian và từ đó tất cả diễn ra tuần tự.
Tôi không biết ý niệm về dãy số siêu hạn mà tôi vừa lý giải trên đây có giúp ích gì không. Tôi không biết trí tưởng tượng của tôi có chấp nhận ý tưởng ấy không. Tôi không biết liệu trí tưởng tượng của bạn có thể chấp nhận nó hay không. Cái ý tưởng về những đại lượng mà bộ phận không nhỏ hơn toàn thể. Trong trường hợp dãy số tự nhiên, chúng ta chấp nhận rằng số các số chẵn bằng số các số lẻ, nghĩa là bằng vô cùng: rằng số các bội số của 365 cũng bằng tổng số các số tự nhiên. Vậy thì tại sao lại không thể chấp nhận ý tưởng hai khoảnh khắc thời gian? Tại sao lại không thể chấp nhận ý tưởng bảy giờ bốn phút và bảy giờ năm phút? Dừng như là khó có thể chấp nhận rằng giữa hai thời điểm này là một số vô hạn hay siêu hạn các thời điểm.
Nhưng đấy chính là cách Bertrand Russell đề nghị chúng ta hình dung sự vật.
Berheim nói rằng nghịch lý Zénon dựa trên ý tưởng mang tính không gian về thời gian. Rằng, trên thực tế điều tồn tại là đà sống (élan vital) và rằng chúng ta không thể chia nhỏ nó được. Chẳng hạn, khi chúng ta nói rằng khi Achille chạy được một mét thì con rùa chạy được một đề-xi-mét, điều đó là sai lầm, bởi lẽ chúng ta đã nói rằng đầu tiên Achille đi bằng bước đi của mình, sau đó lại đi bằng bước đi của con rùa. Nghĩa là chúng ta đã áp dụng các thước đo tương ứng với không gian. Nhưng chúng ta hãy giả định một khoảng thời gian là năm phút. Để năm phút trôi qua, trước hết hai phút rưỡi phải trôi qua. Để một nửa thời gian trôi qua, trước hết một nửa của một nửa thời gian phải trôi qua, và cứ như vậy đến vô cùng, và năm phút sẽ không bao giờ qua hết được. Chúng ta đứng trước nghịch lý Zénon áp dụng cho thời gian với cùng một kết quả.
Chúng ta cũng có thể lấy ví dụ về mũi tên. Zénon nói rằng tại mỗi thời điểm trong khi bay mũi tên là đứng yên. Như vậy không thể có chuyển động bởi tổng số những sự đứng yên không thể tạo nên chuyển động.
Nhưng nếu chúng ta nghĩ rằng có tồn tại một không gian thực, cái không gian ấy có lẽ cuối cùng có thể chia nhỏ thành những điểm, một không gian có thể được chia nhỏ đến vô cùng. Nếu như chúng ta nghĩ đến một thời gian thực, nó cũng có thể chia nhỏ thành những khoảnh khắc, những khoảnh khắc của những khoảnh khắc, những đơn vị mỗi lúc một nhỏ hơn của những đơn vị.
Nếu chúng ta nghĩ rằng thế giới chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng của chúng ta, nếu chúng ta nghĩ rằng mỗi người trong chúng ta đều mơ thấy một thế giới, tại sao lại không giả thiết rằng chúng ta đã đi từ ý tưởng này sang một ý tưởng khác, rằng việc chia nhỏ này không tồn tại bởi vì chúng ta không ý thức về chúng. Chỉ có sự cảm nhận, chỉ có cảm xúc của chúng ta mới tồn tại mà thôi. Sự chia nhỏ như vậy chỉ là tưởng tượng, nó không có thực.
Ngoài ra, còn có một ý tưởng có lẽ là chung cho tất cả chúng ta, ý tưởng về tính độc nhất của thời gian. Ý tưởng này được Newton truyền bá, nhưng trước ông nó đã là quan niệm phổ biến. Khi Newton nói về thời gian toán học, ông nói về một thời gian duy nhất trôi qua toàn thể vũ trụ. Cái thời gian bây giờ đang trôi qua các khoảng không cũng trôi qua các vì tinh tú, trôi qua theo cùng một cách duy nhất. Nhưng nhà siêu hình học người Anh Bradley nói rằng không có bất kỳ lý do nào để giả thiết điều đó.
Bradley nói rằng chúng ta có thể giả thiết là có những chuỗi thời gian khác nhau và không có liên hệ với nhau. Chúng ta có thể có một chuỗi mà chúng ta gọi là a, b, c, d, e, f…Dĩ nhiên những dữ liệu này có liên hệ giữa chúng với nhau: cái này có sau, hay có trước, hay đồng thời với cái kia. Chúng ta cũng có thể hình dung một chuỗi khác, alpha, béta, gamma…Chúng ta có thể hình dung các chuỗi thời gian khác nữa.
Tại sao lại chỉ hình dung một chuỗi thời gian duy nhất? Tôi không biết liệu trí tưởng tượng của các bạn có thể chấp nhận ý tưởng này. Ý tưởng rằng có nhiều chuỗi thời gian khác nhau, và những chuỗi thời gian đó không trước, không sau, cũng không đồng thời – dĩ nhiên các thành phần của mỗi chuỗi thì có trước, sau hoặc đồng thời với nhau. Đây là những chuỗi khác nhau. Chúng ta có thể tưởng tượng theo cách đó về những thực thể có ý thức là chúng ta. Chẳng hạn hãy nghĩ đến Leibniz.
Ý tưởng ở đây là mỗi người trong chúng ta sống một chuỗi những sự đời và chuỗi ấy có thể song hành hoặc không son hành với chuỗi sự đời của những người khác. Vì sao phải chấp nhận ý tưởng này? Bởi vì nó có thể chấp nhận được. Khi đó ta có một thế giới rộng lớn hơn, kỳ lạ hơn rất nhiều so với thế giới hiện nay. Đó là ý tưởng rằng không có một thời gian duy nhất. Tối tin rằng ý tưởng này không bị vật lý hiện đại chối bỏ, hay cho rằng tôi không hiểu hoặc không biết. Ý tưởng rằng có những thời gian khác nhau. Tại sao lại phải hình dung một thời gian duy nhất, thời gian tuyệt đối, như cách tưởng tượng của Newton?
Bây giờ hãy trở lại với chủ đề sự vĩnh cửu, với ý tưởng về sự vĩnh cửu có xu hướng được thể hiện ra bằng cách này hay cách khác - thể hiện trong không gian và thời gian. Sự vĩnh cửu là thế giới của các mẫu. Chẳng hạn, trong sự vĩnh cửu không có các tam giác, chỉ có một tam giác, không đều, không cân, mà cũng không thường. Tam giác ấy, trong sự vĩnh cửu, đồng thời là cả ba loại tam giác đó nhưng lại không phải là loại nào cụ thể. Việc chúng ta không thể hình dung một tam giác như thế không mấy quan trọng: cái tam giác ấy vẫn tồn tại.
Ta cũng có thể nói rằng mỗi người trong chúng ta là một bản sao mang tính thời gian và hữu hạn của mẫu người. Vấn đề khi đó là tìm hiểu xem liệu mỗi người có một mẫu riêng theo kiểu Platon hay không. Mẫu tuyệt đối ấy muốn được thể hiện và thể hiện ra trong thời gian. Thời gian là hình ảnh của vĩnh cửu.
Tôi tin điều này có thể giúp ta hiểu được tại sao thời gian lại tuần tự. Nó tuần tự, bởi lẽ khi đi ra từ vĩnh cửu, nó muốn quay về. Nói cách khác, ý tưởng về tương lai tương ứng với ước muốn của chúng ta được trở lại cội nguồn. Chúa trời đã sáng tạo ra thế giới. Thế giới ấy, tức toàn bộ vũ trụ của những thực thể, muốn trở về với cái cội nguồn vĩnh cửu phi thời gian, cái cội nguồn không trước không sau và nằm ngoài thời gian. Đó chính là cái ta thấy ở đà sống. Điều này cũng giải thích tại sao thời gian lại không ngừng trôi. Người ta nói rằng thời hiện tại không tồn tại. Một số nhà triết học Ấn độ cho rằng không có thời điểm trái cây rơi. Có trái cây sắp rơi và có trái cây nằm trên mặt đất, nhưng không có thời điểm trái cây rơi.
Thật thú vị là trong ba thì – quá khứ, hiện tại và tương lai – theo cách chúng ta vẫn thường dùng để chia thời gian, hiện tại là khó hình dung nhất, khó nắm bắt nhất. Hiện tại cũng khó nắm bắt hệt như cái gọi là điểm trong hình học. Bởi, nếu chúng ta quan niệm điểm là không có kích thước, nó không tồn tại. Chúng ta buộc phải hình dung hiện tại như là một chút quá khứ và một chút tương lai. Nghĩa là chúng ta cảm nhận thời gian đang trôi đi. Khi tôi nói về thời gian đang trôi đi, tôi nói về cái gì đó mà tất cả chúng ta cảm nhận được. Khi tôi nói về hiện tại, tôi nói về một cái gì đó trừu tượng. Hiện tại không phải là một dữ liệu trực tiếp của nhận thức.
Chúng ta cảm thấy rằng chúng ta đang tiến hóa trong thời gian, nghĩa là chúng ta có thể quan niệm được rằng chúng ta đang chuyển từ tương lai vào quá khứ hoặc từ quá khứ vào tương lai, nhưng không lúc nào chúng ta có thể nói: “Dừng lại! Em thật đẹp…” như Goethe muốn. Hiện tại không thể xác định. Không thể quan niệm một hiện tại thuần túy: nó sẽ không tồn tại. Nó luôn luôn bao gồm một mảnh quá khứ và một mảnh tương lai. Điều này có lẽ là cốt tử với thời gian. Trong trải nghiệm của chúng ta, thời gian luôn luôn giống như dòng sông của Héraclite, chúng ta luôn phải trở về với phúng dụ cổ xưa này. Nghĩa là phải tin rằng chúng ta hầu như đã không hề tiến thêm được bước nào sau bao nhiêu thế kỷ. Chúng ta vẫn cứ là Héraclite đang ngắm bóng mình dưới đáy sông để nghĩ rằng dòng sông đã không còn như xưa bởi nước sông đã khác, và rằng chính ông đã không còn là Héraclite xưa bởi lẽ đã có những người khác xuất hiện giữa hai lần ông trông thấy dòng sông. Nói cách khác chúng ta vừa thay đổi vừa là chính mình. Về bản chất, chúng ta là những thực thể kỳ bí. Chúng ta sẽ là gì nếu không có ký ức? Một ký ức phần lớn tạo nên nhờ sự lãng quên nhưng lại cực kỳ quan trọng. Chẳng hạn, để tiếp tục là mình, tôi không cần thiết phải nhớ lại rằng tôi đã từng sống ở Palermo, ở Adrogué, ở Genève, ở Tây Ban Nha. Đồng thời, tôi cũng cảm nhận rất rõ, rằng tôi không phải là người đã sống ở những nơi đó, rằng tôi là một người khác. Đây là một vấn đề mà chúng ta không bao giờ có thể giải đáp được: vấn đề về cái bản sắc cá nhân không ngừng thay đổi của chúng ta. Bởi vì nếu chúng ta nói rằng cái gì đó đã thay đổi, chúng ta không định nói rằng cái gì đó ấy đã bị thay thế bởi cái gì đó khác. Chúng ta nói: “Cây đã lớn”. Khi đó chúng ta không định nói rằng một cái cây nhỏ đã được thay thế bằng một cây lớn hơn. Chúng ta muốn nói rằng cái cây đó đã biến đổi thành một cái gì đó khác. Nói cách khác, đó là ý tưởng về sự trường tồn trong cái phù du.
Ý niệm về tương lai có lẽ là một kiểu minh chứng cho ý tưởng của Platon, rằng thời gian là hình ảnh chuyển động của vĩnh cửu. Nếu như thời gian là hình ảnh của vĩnh cửu, tương lai sẽ là chuyển động của linh hồn về phía tương lai. Còn tương lai, đến lượt nó, là sự trở về với vĩnh cửu. Thế thì cuộc sống của chúng ta là một cuộc hấp hối không ngừng. Khi Thánh Paul nói: “Tôi chết từng ngày”, đó không phải là một hình ảnh thống thiết. Chúng ta đều không ngừng sinh ra và chết đi. Đó là lý do vì sao chúng ta quan tâm đến vấn đề thời gian nhiều hơn các vấn đề siêu hình khác. Bởi vì các vấn đề khác đều trừu tượng. Còn thời gian là vấn đề của chúng ta. Tôi là ai? Chúng ta là ai? Có lẽ đến một ngày nào đó chúng ta sẽ biết. Cũng có thể không. Nhưng trong khi chờ đợi, nói như Thánh Augustin, linh hồn tôi bốc cháy, bởi tôi khát khao được biết.
Ngô Tự Lập dịch
từ bản tiếng Pháp
NGUỒN: vietvan.net
Chuồn chuồn kim bé nhỏ, lặng lẽ bay trong chiều vàng...
