Ý nghĩa biểu tượng đầu tiên của cây đa là sự trường tồn, sức sống dẻo dai. Nói về sức sống của cây đa, từ khoảng giữa thế kỷ 15 Nguyễn Trãi đã viết bài Lão dung (cây đa già) trong Quốc âm thi tập:
Tìm được lâm tuyền chốn dưỡng thân
Một phen xuân tới một phen xuân.
Mỗi lần xuân đến cây lại "một phen xuân" nghĩa là cành lá tươi tốt hơn, cây đâm cành, nảy lộc sum suê hơn. Không phải ngẫu nhiên mà những bậc cao niên, những người đã có nhiều thành tựu ở một lĩnh vực nào đó thường được đồng nghiệp và xã hội coi là "cây đa, cây đề", biểu tượng cho sức làm việc quên mình, dẻo dai, cho sự tích lũy kiến thức phong phú.
Trong ca dao ý nghĩa vững bền của cây đa được thể hiện qua những lời ca nói về tình yêu đôi lứa:
Có quán tình phụ cây đa
Ba năm quán đổ cây đa hãy còn.
Ba năm là khoảng thời gian quá ngắn so với tuổi đời của cây đa, song điều đó không quan trọng. Vấn đề mà tác giả dân gian muốn nói là sự phụ bạc trong tình yêu sẽ dẫn đến kết quả không tốt đẹp, ít nhất là sự ân hận, nuối tiếc bởi tình yêu đích thực chỉ có một và nó sẽ trường tồn. Quán hàng có thể đổ sau một vài năm song cây đa thì còn lâu dài, không chỉ ba năm mà có thể từ đời này sang đời khác. Cũng với ý nghĩa trường tồn ấy cây đa xuất hiện trong ca dao như một nhân chứng của thời gian, chứng kiến những sự đổi thay của con người, của đất trời, đôi khi là cả một vòng đời người.
Thời gian cứ miệt mài trôi phủ dần từng lớp sương khói trên mỗi mái đầu, con người đến một lúc nào đó muốn tìm lại "những ngày xưa thân ái" của mình. Cảnh vật đã khác xưa nhiều, cả con người cũng khác, riêng chỉ có "cây đa bến cũ" là vẫn còn đó, xù xì thân hình nhưng xanh tươi búp lá. Trong tình yêu đôi lứa điều này càng có ý nghĩa:
-Trăm năm dầu lỗi hẹn hò
Cây đa bến cũ con đò khác đưa;
- Cây đa cũ, bến đò xưa
Bộ hành có nghĩa nắng mưa cũng chờ;
- Cây đa là cây đa bến cũ, bến cũ là bến đò xưa
Ôi thôi rồi người khác sang đưa
Thiếp nhìn chàng lưng léo, nước mắt sa xuống như mưa hỡi chàng.
"Cây đa bến cũ" đã trở thành một mô-típ quen thuộc trong khá nhiều lời ca dao. Tất cả những lời ấy đều có chung một âm hưởng man mác buồn khi nhìn lại cảnh xưa, khi bắt gặp cây đa già vẫn trầm mặc nơi chốn cũ như một biểu tượng của thời gian.
Nói đến làng quê Việt Nam là nói đến cây đa. Hầu như làng quê truyền thống ở Bắc Bộ nào cũng có những cây đa cổ thụ thường ở đầu làng, cuối làng, giữa làng và ở bên cạnh các di tích. Đến vùng đất mới Nam Bộ, hình tượng già cỗi, thâm u của bóng đa hay sự khép kín tự nhiên của những lũy tre làng đã nhường chỗ cho không gian thoáng đạt, rộng mở với những cây bần, cây đước... của làng Nam Bộ. Mặc dù vậy hình ảnh cây đa làng nơi cố hương vẫn luôn in dấu trong tâm hồn mỗi con người đất phương nam.
Có thể nói cây đa là biểu tượng của làng quê Bắc Bộ. Cuộc sống sinh hoạt của làng diễn ra sôi động xung quanh gốc đa. Cũng ở bài Cây đa già Nguyễn Trãi viết:
Tuy đa chưa có tài lương đống
Bóng cả như còn rợp đến dân.
Ở lời thơ này Nguyễn Trãi nói tới bóng rợp của cây đa che cho dân chúng nghỉ mát sau giờ lao động song cũng còn một ẩn ý khác nữa là: một cây đa bình dị nơi làng quê lại gắn bó, che chở được cho dân trong khi đó nhiều vị quan, tướng có "tài lương đống" lại chẳng quan tâm gì đến dân.
Với người dân quê truyền thống, gốc đa là nơi bình đẳng nhất, không có sự phân biệt ngôi thứ. Thi sĩ dân gian đã viết:
Không tiền ngồi gốc cây đa
Có tiền thì hãy lân la vào hàng.
Gốc đa là nơi trẻ nhỏ nô đùa, thỏa thích nhặt búp, hái lá, chơi những trò chơi dân gian. Gốc đa cũng là nơi dân làng ngồi nghỉ chân trước khi về làng hoặc đi khỏi làng. Gốc đa là nơi "trâu trong làng gặm cỏ gốc đa xanh", gốc đa còn là nơi hẹn hò của trai gái:
- Em đang dệt vải quay tơ
Bỗng đâu có khách đưa thơ tới nhà
Hẹn giờ ra gốc cây đa
- Phượng hoàng chả thấy, thấy gà buồn sao
Nào khi ngồi cội cây đa
Người thương có nhớ chăng là người thương.
Làng quê là đề tài bất tận cho ca dao cũng như rất nhiều loại hình văn học nghệ thuật khác. Trong không gian làng quê trìu mến ấy cây đa là hình tượng gợi cảm hứng sâu sắc. Những "bức tranh quê" trong ca dao thường có cây đa:
- Đầu làng có cây đa xanh
Trăng thanh gió mát lọt vào tận nơi;
- Cát Chính có cây đa xanh
Có đường cái lớn chạy quanh xóm làng.
Cây đa gắn bó với người dân quê từ thuở bé và trở thành biểu tượng in dấu suốt cuộc đời, nhất là đối với những người xa quê. Mỗi người lại có cho mình những kỷ niệm, những câu chuyện riêng về cây đa làng.
Không chỉ có vậy, cây đa làng Việt còn là biểu tượng tâm linh của con người. Trong làng, cây đa có mặt ở nhiều vị trí khác nhau nhưng hầu như nó không vắng bóng ở các di tích, đặc biệt là đình chùa. Hình ảnh "cây đa, bến nước, sân đình" cũng là mô-típ thường thấy trong văn học Việt Nam, đặc biệt là ca dao. Tục ngữ có câu:
Thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề;
Cây thị có ma, cây đa có thần.
Cây đa được gọi là cây thiêng nơi thần trú ngụ. Điều này có nguồn gốc từ tín ngưỡng bản địa Việt Nam: tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh và tín ngưỡng thờ cây. Trong truyện kể dân gian các làng quê có nhiều câu chuyện về những linh hồn trú ngụ nơi gốc đa làng làm tăng tính huyền bí và linh thiêng của di tích. Hình ảnh "lá đa rụng xuống sân đình" xuất hiện không ít trong ca dao:
Lá đa rụng xuống sân đình
Không ai tưởng bạn thì mình tưởng cho.
Cây đa xanh tốt tỏa bóng làm cho các di tích trở nên thiêng hơn, con người khi bước đến di tích cũng cảm thấy được thư thái hòa đồng hơn với thiên nhiên, tĩnh tâm bước vào chốn thiêng. Cây đa ở các làng quê Bắc Bộ thường đứng sừng sững trước cửa hoặc trong khuôn viên di tích. Thực ra cây đa vốn không phải là cây thiêng ở chùa. Cây thiêng nhất ở chùa phải là cây bồ đề, sau đó là cây gạo, cây sung, cây tre... Nhưng ở Việt Nam do điều kiện khí hậu và cây giống khó khăn nên chỉ chùa lớn mới có bồ đề, còn những chùa nhỏ thì thường vẫn khiêm tốn bên gốc đa già cỗi. Cây đa được coi là nơi ngự trị của các thần linh dân dã, và các linh hồn bơ vơ. Cây đa nào càng già cỗi, càng xù xì, rậm rạp thì càng gắn bó với thần linh. Gốc đa ở các di tích thường được dân chúng thắp hương chung để tỏ lòng tôn kính các vị thần linh dân dã hoặc cầu cho những linh hồn bơ vơ về nương nhờ lộc Phật không đi lang thang quấy nhiễu dân làng. Với ca dao, cây đa trong vai trò là cây thiêng, là biểu tượng của thần linh đã được thể hiện hoàn toàn khác:
Ở cho phải phải phân phân
Cây đa cậy thần, thần cậy cây đa.
Biểu tượng "thần cây đa" được phân tích trong mối quan hệ hữu cơ giữa thần và cây để đưa đến bài học giáo dục cho con người: phải cư xử đúng mực, vừa phải, mức độ, sống hòa hợp với cộng đồng bởi cuộc sống luôn có sự nhờ cậy lẫn nhau như cây đa khi có thần ngự, tức là được linh thiêng hóa thì nó mới thành cây thiêng. Ngược lại thần cũng cần có cây đa để nương nhờ bóng Phật, hưởng lộc các chúng sinh. Trong trường hợp khác biểu tượng "thần gốc đa" cũng lại được đưa ra như là bài học giáo dục con người một cách nhẹ nhàng:
Chanh chua anh để giặt quần
Người chua anh để làm thần gốc đa.
Lời "cảnh báo" của chàng trai với những cô gái chanh chua cũng thật là sâu cay: người chua ngoa sẽ chỉ trở thành những linh hồn bơ vơ, không nhà cửa, trú ngụ nơi gốc đa mà thôi.
Như vậy cây đa luôn là biểu tượng đẹp với hầu hết các ý nghĩa chuẩn mực của biểu tượng: vừa hiện hữu, vừa tiềm ẩn, huyền bí vừa mang hơi thở cuộc sống, vừa mang đậm yếu tố tâm linh. Phải chăng chính sự kết hợp này đã tạo nên biểu tượng cây đa có sức sống bền lâu trong văn học dân gian, văn thơ bác học và trong tâm hồn mỗi con người Việt Nam.
Nguồn: www.suutap.com
