Phong tục
Lối sống của cư dân nông nghiệp tồn tại và phát triển trong xã hội Myanmar kéo dài đã 15 thế kỷ. Giống như các quốc gia phương Đông khác, các làng xã được hình thành mà trong đó gia đình đóng vai trò chủ đạo.Gia đìnhkhông phải là một khái niệm bất biến ở Myanmar. Một gia đình bao gồm anh em họ, con dâu, con rể; hoặc rộng hơn, bao gồm cả anh chị em, chú bác. Các nghiên cứu cho biết, trong gia đình người Miến có thể gồm cả những người mà gia đình mang ơn hoặc những người có đức tính tốt mà cha mẹ muốn lấy đó làm gương cho con cái. Và hầu như mọi hoạt động của gia đình trong các sinh hoạt hằng ngày đều có sự tham gia tích cực của làng xóm láng giềng. Có lẽ vậy mà từhọ hàngtrong tiếng Myanmar có cùng nguồn gốc với từbạn bè.
Sự phong phú và cách nhìn rộng rãi về mối quan hệ gia đình đã chi phối những quan niệm sống khác. Điều thú vị ở quốc gia này không giống mẫu thức các quốc gia phương Đông khác trong việc quy định họ của con cái. Brown R.Grant, trong cuốnBurma as I saw it 1889,cho biết: người dân của đất nước Chùa Vàng không coi việc con phải lấy họ cha, vợ phải theo họ chồng là bắt buộc. Tiếng Myanmar là một thứ tiếng đơn âm tiết, mỗi thành tố của tên thường có ý nghĩa nhất định. Ví dụ như:maunglà từ dùng cho nam thanh niên hoặc người làm công, là tiếng người trên gọi người ít tuổi hơn mình,mádùng cho nữ,kồdùng cho nam lớn tuổi hơn,udùng cho người lớn tuổi, từng trải, ít nhiều thành đạt,bồdùng để chỉ sĩ quan quân đội hoặc một người có thành tích trong cuộc đấu tranh giành độc lập của đất nước,dawdùng cho phụ nữ lớn tuổi đã lập gia đình (trong ngôn ngữ hội thoại, từ này thường bị bỏ); và để tỏ lòng yêu mến hoặc kính trọng, người ta thường nhân đôi một âm tiết nào đó của tên lên…
Mỗi gia đình Myanmar đều duy trì nhiều lễ nghi truyền thống. Những yếu tố này được đánh giá là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Những thành viên mới trong gia đình chào đời cho đến lúc họ quy tiên đều được đánh dấu bằng các nghi thức phù hợp với độ tuổi (2).
Đầu tiên là nghi thứcđặt tên. Khi đứa trẻ tròn một tháng tuổi, gia đình mời hàng xóm và họ hàng đến dự (về điểm này, chúng ta thấy rất giống với lễđầy thángở Việt Nam khi đứa bé mới ra đời được một tháng). Đứa trẻ được cắt tóc và tắm bằng nước thơm được đựng trong một cái bát bạc. Những người đến dự sẽ thả vào cái bát đó những đồng xu bằng bạc để chúc mừng.
Người dân Miến ưa chuộng đạo Phật. Mọi bé trai đều phải có thời gian sống ở chùa đểcứu vớt linh hồn(có nơi khi đã là thanh niên trưởng thành, họ mới được gửi lên chùa. Tại chùa họ được tiến hành nghi lễ trưởng thành). Ngạn ngữ Myanmar có nói: “Rắn đẹp ở bộ da, con người đẹp bởi tâm hồn”. Do đó, thanh thiếu niên Miến cần có thời gian ở chùa để gột rửa tâm hồn. Người Myanmar quan niệm: Phải qua sự khổ hạnh của nhà chùa mới hiểu thấu sự khinh bỉ đối với những trò nhố nhăng trên đời và nắm được giá trị chân lý. Trước đây, thời hạn ở chùa thay đổi theo mùa, còn hiện nay thì theo tuần (3).
Ngày đưa trẻ lên chùa được coi là ngày hội của gia đình. Có thể tìm đến tác phẩmBurma ‘s Golden Triangle: On the Trail of The Opium Warlordscủa học giả Boucaud và Andre Louis, để biết chi tiết hơn về sự kiện này. Trong ngày đó, nhạc công được mời đến và cỗ bàn được bày ra. Âm nhạc vang lên, mọi người hân hoan và người bố dẫn cậu bé lên chùa. Cậu bé rất lấy làm hãnh diện với chiếc mũ sơn vàng, được che ô và ngồi trên lưng ngựa đến chùa. Phía trước cậu đặt gói quà biếu nhà chùa. Tại chùa, sư ông cạo sạch tóc cho cậu bé. Rồi cha mẹ lấy miếng vải trắng cuốn lấy tóc được cạo, đem chôn bên cạnh chùa. Cậu bé được nhà sư trao cho chiếc áo cà sa màu da cam và chiếc bát tộ đựng của bố thí - biểu hiện cho sự không vụ lợi. Chú tiểu sẽ được nhà chùa cho ăn uống, học kinh và tuân theo giáo huấn (4).
Còn với những cô gái đã lớn, họ được làm lễnatduin, là nghi lễ đeo đôi khuyên vàng đầu tiên. Cô gái sẽ mặc váy áo và trang điểm như một thị nữ dưới các triều vua Manđaylay thời xưa và được đeo đôi khuyên vàng.
Khi nam nữ yêu nhau và đến giai đoạn đôi trẻ thấy mối quan hệ cần đi đến hôn nhân, họ được hai bên gia đình tổ chức cholễ cưới. Họ xem tử vi để chọn ngày lành tháng tốt là ngày cưới và chọn cặp vợ chồng hạnh phúc nhất trong số bạn bè quen biết làm chủ hôn với mong muốn cặp vợ chồng mới cưới cũng sẽ được hạnh phúc như thế. Trong lễ cưới, người ta lấy một dải lụa buộc tay cô dâu và chú rể lại. Rồi họ cùng ăn chung một bát và cúi đầu lạy nhau. Khách khứa tặng tiền cho đôi vợ chồng trẻ để giúp họ bắt đầu cuộc sống gia đình. Nhìn vào lễ cưới ở Việt Nam, ta thấy có nhiều nét tương đồng với nghi lễ này ở đất nước Chùa Vàng.
Nghĩa tử là nghĩa tận,không chỉ người Việt Nam mà cả người Myanmar cũng có quan niệm như vậy. Khi một người qua đời, anh em, họ hàng và cả những người hàng xóm láng giềng thân thiết đều dựđám tangđông đủ. Cũng giống như người Việt, họ tắm rửa, khâm liệm, sắm quan tài và túc trực bên người chết hai ngày rồi đưa tiễn người quá cố đến nơi an nghỉ. Người Myanmar quan niệm rằng: được ngủ tại nhà người đã khuất trong một tuần sau lễ tang là một điều vinh hạnh.
Những nghi lễ nói trên chỉ dừng lại trong phạm vi gia đình, nhưng cũng đã thể hiện rõ nét phong tục của người Myanmar với quan niệm về cuộc sống tâm linh của họ. Mọi nghi lễ, dù là dành cho một em bé mới chào đời hay người trưởng thành, đều được các gia đình tổ chức rất trang trọng trong bầu không khí thiêng liêng, ấm cúng.
Lễ hội
Đa phần dân số Myanmar theo đạo Phật. Tôn giáo này răn dạy con người phải biết tự kiềm chế nhiều ham muốn trong cuộc sống đời thường. Tuy nhiên, người Myanmar lại rất vui vẻ trong cách sống và thích trào phúng. Với cách sống hiền hòa và ngại va chạm, thì sự vui sống của họ không có gì thái quá và cũng phù hợp với những giáo lý của tôn giáo mà họ đang tôn sùng. Theo các nhà nghiên cứu thìsự vui vẻ bẩm sinh của người Myanmar có lối thoát trong hội hè.
Cũng như các quốc gia nông nghiệp ở phương Đông, những ngày hội của đất nước này có rất nhiều màu sắc. Đó là sắc màu được tạo nên từ những bộ quần áo sặc sỡ của những nam thanh, nữ tú, của những ngôi chùa và cả những con vật và ông thần canh chùa.Trong những ngày này, ai cũng đều nhận thấy như tất cả thiên nhiên và con người Myanmar đang náo nức vào hội.
Mở đầu năm mới là ngàyhội nước(thingyan) - ngày hội năm mới. Đây là ngày hội của cả nước, được tiến hành vào mùng một tết âm lịch Miến (tương đương với tuần thứ hai của tháng tư dương lịch). Cũng như ở Việt Nam, ngày đầu năm mới, người dân Myanmar sẽ mặc trên người bộ quần áo đẹp nhất, trang trí nhà cửa thật tươi đẹp bằng nhiều màu sắc rực rỡ. Trước ngày lễ, người ta loan tin về những điều dự báo của các nhà chiêm tinh về việc Ngọc hoàng (Tingiamin) sẽ hiện ra như thế nào. Rằng, nếu khi xuống hạ giới, Ngọc hoàng cầm ngọn giáo thì năm đó có chiến tranh, nếu cầm bình nước thì năm đó sẽ mưa nhiều, cầm bó đuốc và chiếc gậy thì sẽ được mùa, còn ngài cưỡi con Naga thì sẽ mưa lớn, cưỡi con rồng Galông thì sẽ bão to, tay mà cầm đèn thì năm đó sẽ nóng… Không khí của đất nước Myanmar như được nóng lên với những lời tiên tri tốt lành của một năm mới đang đến.
Trong ngày hội nước, người ta được phép dội nước lên người thân và cả khách qua đường, trừ các nhà sư. Không ai lẩn trốn trong ngày hội này, vì họ quan niệm rằng: quần áo càng ướt bao nhiêu thì sẽ càng được may mắn bấy nhiêu. Các nhà nghiên cứu về văn hóa Myanmar cho biết: theo người dân đất nước này thì tưới nước sẽ rửa sạch tội lỗi và những nhọc nhằn trong năm cũ, chờ đợi hạnh phúc và những trận mưa quý giá đem đến mùa màng bội thu. Là quốc gia Phật giáo, trong ngày hộithingyan, người dân Myanmar đến chùa rất đông. Họ đến để chúc mừng các vị sư, rồi kéo ra sân chùa tắm cho các tượng Phật (5). Trong ngày đầu năm mới, họ thường tiến hành phóng sinh. Phong tục này chúng ta cũng thấy xuất hiện ở nhiều nước Đông Nam Á khác. Người dân mở cửa các lồng chim, thả cá xuống sông; ngoài đồng, người ta tháo cày cho những con trâu già… Họ sẽ làm nhiều việc thiện, ban phát những điều tốt lành cho những sinh linh.
Các nhà nghiên cứu về văn hóa Myanmar cho biết,thingyannghĩa là nhiều hoa, nhiều trò vui, những tiếng cười; trong ngày đó, người dân Myanmar mong ước những điều tốt lành và điều tất nhiên là nhiều nước. Thần thoại của người Miến kể rằng: khi thế giới không còn sự sống và rơi vào trong bóng tối, Tingiamin, vị vua của người Nat, đã mang mặt trời, mặt trăng đến cho người Nat để chiếu sáng mặt đất vào ban ngày và ban đêm. Nhờ đó, sự sống đã quay trở lại với sự xuất hiện của con người, các loài thú và cây cối sinh sôi. Khi mọi việc xong xuôi, vị vua của người Nat đã giã từ loài người và hứa quay trở về trái đất vào một ngày đầu năm mới với những điều tốt lành.
Đến ngày trăng tròn của tháng 5 dương lịch, trên đất nước Chùa Vàng lại diễn ralễ trăng tròn (kason). Trong ngày lễ kason, người ta tiến hành nghi thức rửa tội trên đất thánh của Phật giáo. Ngày lễ này được tổ chức nhằm tưởng nhớ ngày sinh của đức Phật, sự chính quả, đạt đến cõi niết bàn của người. Ngày lễ trăng tròn, các phật tử tổ chức diễu hành đến đất Phật. Đến đây, họ được rảy nước thơm, đặt hoa ở chùa có đặt tượng Phật tổ và các chùa chiền khác (6).
Sau lễ trăng tròn làlễ wazo. Lễ này được tổ chức vào tháng 7 lịch dương. Trong lễ wazo, phật tử tổ chức tuần ăn chay, kéo dài từ tháng 7 đến tháng 10. Thời gian tuần ăn chay diễn ra, những phật tử tổ chức các hoạt động quyên góp cho nhà chùa, ủng hộ các nhà sư. Đức Phật cùng các tông đồ của ngài đi khắp nơi trên để truyền đạo, theo truyền thuyết của cư dân Miến thì ngài có dừng lại ở Tavatimsa, thuyết giáo cho Peves. Nhưng lại có truyền thuyết khác ở Myanmar lại kể rằng: có hai thương nhân Miến là Tapuxa và Balica mang đạo Phật từ Ấn Độ về và ngay lập tức, nó lan rộng khắp Myanmar (7). Còn biên niên sử của người Miến thì viết: Chính Phật tổ Gautama nhiều lần tới Myanmar truyền bá đạo. Còn một truyền thuyết khác được phổ biến rộng rãi, kể rằng: Năm 235 trước CN, hai vị sư Ấn Độ là Thera Sôna và Thera Uttara đã truyền bá đạo Phật vào đất nước của người Miến (8). Cho dù là truyền thuyết nào sát thực tế lịch sử hơn, thì lễ wazo cũng đã ra đời rất lâu trên đất nước Phật giáo này. Người Myanmar tổ chức lễ wazo là để tưởng nhớ về Phật tổ với lòng biết ơn của những tín đồ ngoan đạo. Những nghiên cứu về văn hóa Myanmar cho biết, trong thời gian diễn ra lễ wazo, người Myanmar không tổ chức cưới xin và thay đổi chỗ ở.
Đến tháng 10 dương lịch, ở Myanmar cótết đèn(tàdugyut), còn gọi làtết thắp đèn. Ngày tết này được tổ chức để tỏ niềm tôn kính đối với thần đèn và các vị thần khác. Vào ngày tết, khi buổi tối bắt đầu, tất cả mọi người đều treo trước cửa nhà mình những chiếc đèn lồng rực rỡ, lung linh. Ngoài đường phố, cây cối, các cửa hàng cửa hiệu, những ngôi chùa và các công trình kiến trúc đều được trang trí lộng lẫy với những kiểu đèn khác nhau. Những chiếc đèn được trang trí nhiều kiểu, tạo nên sự đa dạng, phong phú về kiểu dáng, màu sắc, tha hồ cho khách du lịch chiêm ngưỡng mà trầm trồ, thích thú. Là quốc gia Phật giáo nên các hình vẽ trên đèn cơ bản là các nhân vật trong những câu chuyện truyền thuyết của Phật giáo.
Bầu trời cao được thắp sáng bởi muôn ngàn vì sao cùng những quả cầu lửa. Người dân Myanmar quan niệm rằng, đó là ngày đức Phật trở về trần gian, dưới sự đưa đường, chỉ lối của thượng đế. Do đó, họ thắp sáng lên những ngọn đèn, thả bay lên trời những quả cầu lửa với mong muốn Phật tổ sẽ nhanh về bên họ, lắng nghe những ước nguyện của họ và làm cho chúng trở thành hiện thực. Ngày tết thắp đèn được tổ chức cũng là để bày tỏ lòng kính trọng của họ, những phật tử, đối với ngài. Khách nước ngoài đến du lịch ở Myanmar thời gian này được thưởng ngoạn một khung cảnh hữu tình: cả bầu trời sao và những chùm đèn dưới mặt đất cùng lung linh, phản chiếu ánh sáng muôn màu trên các mặt hồ, mặt sông, tạo thành một vẻ đẹp mỹ lệ, huyền ảo.
Theo truyền thuyết Phật giáo, khi biết con mình sẽ rời xa chốn kinh thành để đi về những miền xa xôi tu hành, mẹ của Phật tổ đã thức những đêm thâu dệt áo cho con. Đó chính là chiếc áo cà sa mà ngài mặc để đi khắp nơi giác ngộ và truyền đạo. Để tưởng nhớ người mẹ đức Phật, trong ngày tết thắp đèn, người Myanmar đã tổ chức thi dệt áo cà sa suốt đêm. Ở thủ đô, các cô gái sẽ tập trung ở Đại Kim Tháp và cả đêm ngồi dệt áo. Những chiếc áo đó, về sau được mang lên chùa, dâng tặng các nhà sư. Trong ngày tết rước đèn, nhiều nơi còn tổ chức những cuộc diễn giảng kinh Phật nói chung và Phật giáo Myanmar nói riêng.
Đạo Phật là quốc giáo ở Myanmar. Đến quốc gia này, chúng ta sẽ thường xuyên nhìn thấy những ngôi chùa. Một nhà nghiên cứu, khi đến đây đã viết: “Nếu ta hỏi: ở Myanmar có bao nhiêu ngôi chùa?, thì bất cứ người dân Miến nào cũng sẽ trả lời: trên trời có bao nhiêu sao, ở Myanmar có bấy nhiêu chùa!” (9). Tìm hiểu về vai trò và tác động của Phật giáo ở Myanmar, chúng tôi rất tán đồng ý kiến của tác giả Nguyễn Đình Lễ: “Đạo Phật có cội rễ sâu sắc, đi vào mọi mặt cuộc sống xã hội Myanmar, ảnh hưởng đến tư tưởng và kinh tế đất nước. Nó điều hòa các quan hệ gia đình, luật pháp và cả kinh tế” (10). Cùng quan điểm đó, I.S.Furnivalt có viết: “Phật giáo là khuôn thước của đời sống và tư tưởng xã hội của người Miến. Hai danh từ phật tử và dân Miến trên thực tế vẫn đồng nhất và không thể tách rời. Tất cả đời sống chính trị, xã hội tại Miến, từ hoàng thành cho tới thôn xã đều xoay quanh Phật giáo và tăng đồ Phật giáo” (11). Do đó, sẽ chẳng có gì khó hiểu khi thấy các phong tục và lễ hội ở quốc gia này lại mang nhiều màu sắc Phật giáo.
_______________
1, 3, 8, 9, 10. Nguyễn Đình Lễ,Đất nước chùa Vàng,NxbGiáo dục, Hà Nội, 1988, tr.3, 26, 27, 28.
2. Xem thêm A.N.Udianop,Lịch sử Miến Điện,NxbKhoa học, Matxcơva, 1973.
4. Boucaud, Andre Louis,Burma ‘s Golden Triangle: On the Trail of The Opium Warlords, Asia 200, HongKong, 1992.
5. Brown R.Grant,Burma as I saw it 1889,London, Mathuen & Co., 1926.
6. Vũ Quang Thiện, Vũ Thị Oanh,Ở xứ chùa Vàng,NxbVăn hóa, Hà Nội, 1988.
7. Đọc thêm Vũ Quang Thiện,Đạo Phật ở Miến Điện,NxbVăn hóa, Hà Nội, 1998.
11. I.S.Furnivalt,Chính sách và thủ đoạn của thực dân.
Nguồn: Tạp chí VHNT số 324, tháng 6-2011
