3.    Đốt pháo:

Pháo “Tiên pháo 鞭炮”, còn gọi là “bộc trúc 爆竹”, “bộc trượng 爆仗”, vốn ban đầu là tiếng nổ pi li pa la khi người ta đốt tre để đuổi tà ma quỷ quái, mang tính chất ma thuật, về sau mới dùng để tô vẽ cho không khí tết thêm náo nhiệt.

Tương truyền pháo ban đầu có nguồn gốc từ “đình liêu 庭燎”. Trong “Tiểu nhã – Kinh thi” có câu thơ “Đình liêu tích tích”. “Đình liêu” lúc đó là cây đuốc được làm từ cây thông hoặc tre, khi đốt tre phát ra tiếng vỡ nứt của tre, người ta cho rằng tiếng kêu này có tác dụng trừ tà, xua đuổi những điều không tốt lành, đây là hình thái nguyên thủy của “bộc trúc”.

Phong tục giao thừa đốt pháo được hình thành chậm nhất là vào đời Hán. Trong “Thần dị kinh” Đông Phương Sóc nói rằng: trên núi phía tây có người ở, dài hơn một xích, chỉ có một chân, tính không sợ người; thường làm cho người hàn nhiệt, tên là Sơn Tiêu, khi tre trúc cháy có những tiếng nổ thì Sơn Tiêu kinh sợ”. Lúc đó người ta cho rằng khi đốt tre phát ra tiếng kêu, âm thanh làm cho Sơn Tiêu giật mình bỏ chạy, cho nên mỗi khi đến cuối năm cũ đầu năm mới người ta cũng đốt tre để dọa các loài quỷ quái như Sơn Tiêu. “Kinh sở tuế thời ký” cũng có ghi như thế này: “ngày mồng một tháng giêng là ngày tam nguyên. … gà kêu mà thức dậy, trước là đốt pháo trước nhà để xua đi ác quỷ”. Đốt pháo có thể đuổi được ác quỷ Sơn Tiêu, đây là một cách làm mê tính, nhưng ở thời cổ đại trình độ nhận thức của con người còn thấp, trong hoàn cảnh không giải thích được các hiện tượng tự nhiên thần bí, họ cho rằng trên thế giới thật sự có nhiều yêu ma quỷ quái quấy phá, làm nên bao nhiêu là tai họa, bệnh tật, đau khổ, cho nên lúc họ đốt pháo để đuổi ác quỷ Sơn Tiêu là thật, là nghiêm túc, không giống như chúng ta ngày nay đốt pháo, pháo hoa là chỉ vì vui chơi.

Thời Ngụy Tấn, khi các đạo sĩ  tiến hành luyện đan thực nghiệm, phát hiện hổn hợp quặng ni-tơ-rát, lưu huỳnh, than có thể dẫn đến phát cháy và nổ, thế là thuốc nổ được phát hiện ra. Sau này, có người vào đêm giao thừa đốt pháo đã lấy thuốc nổ đổ vào trong ống tre, như vậy là xuất hiện một loại pháo hoàn toàn mới là dùng thuốc nổ. Tương truyền người đầu tiên đốt loại pháo ống tre đựng thuốc nổ là Lý Điền đời Đường. Những năm đầu triều Đường, một số nơi liên tục nhiều năm phát sinh bệnh dịch, chướng khí lan khắp mọi nơi. Lý Điền bèn đổ thuốc nổ vào ống tre đốt cho nổ, làm tan chướng khí, ngăn chặn dịch bệnh lan truyền.

Đến đời Tống xuất hiện loại pháo mà dùng giấy quần thành ống thay cho ống tre rồi đổ thuốc pháo vào, và dùng sợi dây đai buộc thành một dây pháo, gọi là “biên pháo 编炮”, lại do loại pháo này tiếng nổ càng lớn, giòn giã giống như tiếng tiên (một loại binh khí cổ), nên gọi là “tiên pháo 鞭炮”. Trong “Hội kê chí” Nam Tống ghi: đêm giao thừa nghe pháo nổ, dùng lưu huỳnh chế tạo thành thuốc pháo, âm thanh chấn động, gọi là “bộc trượng 爆仗”. Trong “Võ lâm cựu sự” của Châu Mật nói: pháo lúc đó bên trong chứa thuốc, châm ngòi một lần hơn trăm viên pháo liên tục nổ không dứt. Đời Tống còn xuất hiện những thợ chuyên sản xuất pháo, đầu đường còn xuất hiện tiệm bán pháo.

Lúc này, ý nghĩa của đốt pháo phần lớn cũng đã thay đổi, người ta đốt pháo không chỉ là xua đuổi tà ma dịch bệnh, mà ý nghĩa này nhiều người cũng đã quên rồi; người ta đốt pháo chủ yếu là để đón thần Tài, đón Táo quân, để lấy lòng các ông mà được may mắn, trở thành hiện tượng “bộc phát”. Trong “Yến kinh tuế thời ký” nói: đêm giao thừa, lúc đến giờ hợi, trời càng tối tiếng pháo càng rộn rã, hương khói nghi ngút đón thần Tài hạ giới”. Đốt pháo trở thành nghi thức nghinh tiếp của con người đón thần Tài hạ giới, tự nhiên nó trở thành việc kiết tường vui mừng, các hoạt động vui chơi chúc mừng cũng ngày càng nhiều. Sau thời Nam Tống xuất hiện một loại pháo toàn bộ làm bằng giấy đỏ, sau khi pháo nổ hết giấy rơi nhuốm đỏ cả mặt đất, về thị giác mang lại cho người ta cảm giác các tường như ý.

Ngày nay, đốt pháo vẫn là hoạt động quan trọng của ăn tết. Ngày thường người ta khi có việc vui, khánh thành, tân gia, khai trương… cũng đốt pháo, nhưng đều là linh tinh. Đốt pháo lúc ăn tết là hoạt động chúc mừng từ giã năm cũ đón tiếp năm mới, vui xuân đón xuân được tiến hành với thời gian dài và quy mô lớn, tiếng pháo nổ làm tăng không khí vui vẻ ngày xuân, người ta vui mừng náo nhiệt, cởi mở tấm lòng, quên đi những buồn phiền. Tiếng pháo vang rền hết chỗ này đến chỗ kia, vang từ đường lớn đến hẻm nhỏ, vang khắp các cánh đồng làng quê, khắp sông núi đại lục Trung Hoa, mười hai tỷ dân nhiệt huyết sôi sục, mảnh đất chín triệu sáu trăm ngàn km như say như cuồng. Có người nói tết là ngày lễ vui nhất của người Trung Quốc, vậy thì trong thời gian vui hết mình này không thể thiếu biểu tượng lớn mạnh của pháo. Có người đã thống kê sơ bộ, hai ngày giao thừa và mồng một năng lượng phát ra khi người Trung Quốc đốt pháo là tổng hòa, tương đương với 2.5 lần năng lượng phóng ra của bom nguyên tử mà trong đại chiến thế giới thứ hai Mỹ bỏ xuống thành phố của Nhật Bản. Nếu như thống kê này có thể tin cậy được, chúng tôi phát hiện ra rằng năng lượng vật chất mà đồng bào Trung Quốc tiêu hao bởi đốt pháo lúc ăn tết là rất kinh khủng. Và như vậy chúng tôi càng tin rằng lúc ăn tết vui vẻ đồng bào Trung Quốc như say như mê, vui vẻ cao độ, làm mất đi năng lượng tâm lý càng lớn.

Do đốt pháo làm ô nhiểm âm thanh và ô nhiểm không khí đối với môi trường, cũng dễ gây thương tích cho trẻ em, dễ phát sinh hỏa hoạn, nhiều người nước ngoài cho rằng đốt pháo là hành vi không văn minh, cho nên đã cấm đốt pháo. Hồng Kông đầu tiên thông qua lập pháp cấm đốt pháo đầu năm, tiếp đến là Quảng Châu, Bắc Kinh, v.v. hơn một trăm thành phố đại lục cũng thông qua lập pháp cấm đốt pháo. Thế nhưng truyền thống hơn hai ngàn năm quá mạnh, có người không quan tâm lệnh cấm vẫn lén đốt pháo, còn có rất nhiều người mua bong bóng màu, đêm giao thừa làm bể bong bóng thay cho tiếng pháo. Có người hỏi thế này: “tết mà không đốt pháo còn gọi là tết nữa không?” Do gặp phải sự phản đối mãnh liệt, có một số thành phố đã ra lệnh cấm đốt pháo nay thu hồi lệnh lại. Một số thành phố như Thượng Hải là nơi thương mại phồn hoa, nơi tập trung công sở, nơi người nước ngoài ở đông nhất, ngày tết cấm đốt pháo, các thành phố lớn khác không chịu hạn chế. Làm như vậy được dân thành thị hoan nghênh.

Sau khi ý nghĩa trừ tà của đốt pháo biến thành hoạt động vui chơi thì xuất hiện một loại pháo mới – pháo hoa. Đời Tống xuất hiện loại pháo dùng giấy cuộn thuốc nổ, pháo hoa cũng đúng thời cơ mà ra đời. Do xuất hiện những người chuyên sản xuất pháo, kỷ thuật chế tạo pháo hoa cũng phát triển rất nhanh. Đến thời Minh Thanh, nghệ nhân pháo hoa dân gian kế thừa kỹ nghệ của tiền bối sáng tạo ra các loại pháo hoa rất phong phú, và đặt cho mỗi loại pháo hoa một cái tên mang ý nghĩa đặc biệt, như điệp luyến hoa, xuân lôi khai hoa, tuyết lý hồng mai, song long hí phượng, bộc bố phi liêm, hoàng phong sơn khoa, bách thú thổ hỏa v.v.. Thành phố Đông Hoan tỉnh Quảng Đông là thành phố pháo hoa nổi tiếng nhất Trung Quốc, cũng có danh tiếng trên thế giới. Pháo hoa Đông Hoan đã vang rền ở quảng trường lớn, vui đùa ở sân nhà, nhảy nhót trên mặt đất. Ngoài ra, pháo hoa ở Vạn Tải - Giang Tây, Họp Phố - Quảng Tây, Lưu Dương - Hồ Nam v.v. cũng có lịch sử lâu dài, danh tiếng khắp trong ngoài nước.

Pháo hoa không chỉ mang đến cho đêm giao thừa Trung Quốc thêm rực rỡ, mà còn làm tăng thêm điều kinh ngạc và vui thích cho cho nhân dân thế giới trong những ngày lễ khánh chúc.

Nguồn: Người dịch

Tài liệu dịch:

 Huỳnh Cảnh Xuân 2001: Phong tục lễ tết Trung Quốc. – NXB: Thượng Hải từ thư [黄景春：《中国新年礼俗》，上海辞书出版社，2001年]