Nguyễn Thị Hà Thanh. Văn hóa chung cư ở Việt Nam

Chung cư và văn hóa chung cư là lĩnh vực nghiên cứu khá mới mẻ và thú vị. Như là kết quả tất yếu của quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa, chung cư xuất hiện ngày càng nhiều và xâm nhập vào đời sống người dân các đô thị lớn ở Việt Nam ngày càng phổ biến hơn. Theo đó, văn hóa chung cư cũng đang dần được định hình rõ nét và trở nên thân thuộc hơn. Vì thế, nghiên cứu văn hóa chung cư là một việc làm bức thiết để có cái nhìn đúng đắn đối với đời sống của cư dân chung cư.

Luận văn, ngoài phần dẫn luận và phụ lục, chia thành 3 chương, trong đó, 8 trang dẫn luận, 138 trang nội dung và 18 trang phụ lục.

Chương một - Một số tiền đề lý luận và thực tiễn - luận bàn về thuật ngữ chung cư, từ đó kiến nghị một khái niệm chung cư và văn hóa chung cư để phục vụ cho mục đích nghiên cứu của đề tài.

Chung cư là loại hình nhà ở xuất hiện khá muộn so với xã hội con người. Nó có mặt để giải quyết vấn đề nhà ở kể từ khi xuất hiện vấn đề tập trung cư dân đông đúc vào một khu vực địa lý nhỏ. Phát minh ra lối ở này thuộc về người La Mã cổ đại, vào những năm 455 tr.CN. Từ đó, một lối sống mới, cũng là một nét văn hóa mới của đô thị xuất hiện. Chung cư thực sự bùng nổ và phát triển mạnh kể từ khi chủ nghĩa tư bản ra đời. Cho đến nay, ở những nước phát triển, lối sống chung cư đã định hình và tạo nên một bản sắc văn hóa riêng của mình.

Riêng ở Việt Nam, chung cư xuất hiện từ thời Pháp và được người Việt sử dụng để giải quyết vấn đề nhà ở mỗi khi cấp bách. Chung cư Việt Nam, trong lịch sử, trải qua ba thời kỳ lớn. Thời Pháp thuộc, chung cư chủ yếu phục vụ giới công chức Pháp và tầng lớp thượng lưu của người Việt. Thời thời kỳ xây dựng XHCN ở miền Bắc và chống Mỹ ở miền Nam, chung cư chủ yếu dành cho người nghèo, thiếu nhà ở. Đến những năm đổi mới, mở cửa kinh tế, tức khoảng 10 năm trở lại đây, chung cư bắt đầu có dấu hiệu thay hình đổi dạng, nhiều chung cư cao cấp đã xuất hiện bên cạnh những cái cũ tồi tài, xiêu vẹo,…

Chương hai luận văn bàn về những cung cách ứng xử của người Việt trong chung cư, cụ thể là những chung cư lớn, điển hình tập trung dân cư đông đúc ở hai thành phố lớn. Từ cách nhìn của chuyên ngành Văn hóa học, chúng tôi tập trung nghiên cứu lối ứng xử của cư dân với khối kiến trúc chung cứ và ứng xứ với các mối quan hệ xã hội trong chung cư. Từ trong lối sống ứng xử, văn hóa chung cư nổi bật lên hai vấn đề quan trọng tác động trực tiếp đến các toàn bộ đời sống văn hóa của cư dân chung cư. Đó là họ phải thích nghi với không gian chật hẹp của căn hộ và có cách ứng xử thích hợp với cuộc sống trong không gian chung của chung cư.

Điểm nổi bật trong lối ứng xử với khối kiến trúc của cư dân là tập thích nghi với sự thay đổi quan niệm về nhà ở truyền thống của người Việt và những cách đối phó với sự chật chội của căn hộ. Họ tận dụng tất cả những khoảng không gian có thể có được để mở rộng căn hộ của mình. Vì căn hộ chật chội, người Việt phải chấp nhận sống theo gia đình hạt nhân. Từ đó, các mối quan hệ thân tộc truyền thống bị nhạt dần, nhất là các thế hệ lớn lến trong chung cư.

Nhìn chung, chung cư và văn hóa chung cư đang thúc đẩy quá trình hình thành những trào lưu thay đổi trong các đô thị lớn ở Việt Nam. Tuy nhiên, những biến chuyển này ở Việt Nam có hai khuynh hướng. Một là tiếp biến, “Việt hóa” kiến trúc mô hình này, sao cho phù hợp với văn hóa ở truyền thống; hai là tiếp thu, chấp nhận văn hóa ở, lối sống của nó, tự thay đổi cách sống bản thân, để thích ứng với môi trường mới. Điều đó đang tác động mạnh vào ý thức của những người xây dựng chung cư hiện nay.

Chương ba tập trung nghiên cứu những va chạm trong văn hóa chung cư. Trong quá trình tiếp biến, thích nghi, đời sống văn hóa của cư dân trong chung cư tất yếu xuất hiện quá trình va chạm giữa cái cũ với cái mới. Nó diễn ra trên diện rộng, tức trong mọi lĩnh vực văn hóa của đời sống. Khái niệm va chạm được thể hiện ra bên ngoài ở tâm lý bực bội, ức chế trong đời sống hằng ngày của cư dân chung cư. Khi hai yếu tố văn hóa khác nhau trong cùng tồn tại trong một môi trường văn hóa thì nó sẽ làm ảnh hưởng, thay đổi hành vi ứng xử, tâm sinh lý, thói quen của con người.

Đầu tiên, đó là sự va chạm trong kiến trúc lối ở. Người Việt từ cuộc sống ruộng vườn bao la, vì cuộc sống phải chấp nhận sự chật hẹp, thiếu không gian. Từ đó trong tâm lý của của người Việt xuất hiện tư tưởng chỉ có người nghèo mới tìm đến chung cư. Điều này vô tình làm va chạm đến tự ái của họ.

Trong đời sống căn hộ lẫn các mối quan hệ cộng đồng của cư dân trong chung cư cũng luôn có những va vấp. Tình cảm thể hiện trong căn họ chủ yếu là giữa hai thế hệ. Điều này làm xuất hiện hai xu hướng. Thứ nhất, gia đình hạt nhân kiểu Tây phương xuất hiện. Thứ hai, cấu trúc gia đình mở rộng giữ nguyên, điều này làm phá vỡ kết cấu, gây quá tải không gian căn hộ, mất thẩm mỹ diện mạo chung cư.

Bị buộc phải rời bỏ đời sống gia đình truyền thống là một khó khăn, cư dân chung cư buộc phải đấu tranh để thích nghi với sự lạc lỏng trong các mối quan hệ với họ hàng, làng xóm, cả ở quê hương lẫn những người xóm giềng trong chung cư. Tuy nhiên truyền thống cộng đồng của văn hóa bản địa là những hình ảnh được khúc xạ trong những mối quan tâm, phong cách giao tiếp thông thường giữa người dân với nhau hay sự kết giao láng giềng của những căn hộ liền kề nhau. Lối sống cộng đồng của người Việt Nam trong môi trường chung cư đã biến chuyển thành lối sống cộng đồng cộng sinh khi cùng nhau chia sẻ không gian cư trú, cơ sở vật chất, kỹ thuật, dịch vụ xã hội,… Nó không còn là lối sống cộng đồng truyền thống mà trở thành lối sống cộng đồng đô thị, mang tính cách, văn hóa ứng xử của đô thị.

Chung cư không hề dành không gian tâm linh cho cư dân của mình. Vì thế, khi cần, họ phải đi nơi khác. Đây là mảng thiếu hụt lớn nhất đối với tất cả các chung cư ở Việt Nam mà cho đến nay, những tổ chức, con người có trách nhiệm chưa hề có ý định đáp ứng.

Phương cách tở chức quản lý trong chung cư cũng có quá nhiều điều bất cập. Xuất phát từ lối tư duy nông nghiệp, cách tổ chức và quản lý từ quy hoạch, xây dựng cho đến đời sống, hoạt động chung cư hết sức rời rạc. Cách thức quản lý của mỗi chung cư mỗi khác, tùy thuộc vào đơn vị chủ quản hay nhà đầu tư. Các cấp có thẩm quyền đã ban hành các quyết định, văn bản về xây dựng và quản lý, tổ chức chung cư, nhưng chúng chưa được luật hóa. Vì thế, chung cư vẫn là đối tượng bị thả trôi, buông lỏng quản lý.

Với tính thực tiễn rộng lớn, sức sống mạnh mẽ, chung cư và văn hóa chung cư xứng đáng là lĩnh vực mà giới nghiên cứu khoa học quan tâm và cần có những công trình nghiên cứu khác sâu sắc và toàn diện hơn. Luận văn này chỉ là những tìm hiểu bước đầu về văn hóa, về những đặc trưng văn hóa chung cư trong giai đoạn chuyển đổi, tham gia nền kinh tế thị trường và đô thị Việt Nam còn bị văn hóa làng xã ảnh hưởng. Nó góp phần gợi mở những vấn đề ban đầu về lĩnh vực nghiên cứu này. Chung cư và văn hóa chung cư cần được nghiên cứu từ nhiều góc độ khác nhau để xây dựng những tiền đề lý luận khoa học đáng tin cậy nhằm tư vấn và khuyến khích những người quan tâm tìm được hướng đi đúng cho quá trình định hình văn hóa chung cư Việt Nam.

Lên trên