Hàng trăm triệu người Trung Quốc nghẹn ngào, sôi sục, hàng triệu triệu trái tim bắt đầu thức tỉnh, ý thức dân tộc của họ bừng cháy..
Nhiều hội thảo được mở ra. Hồ Bắc, Hồ Nam, Giang Tô rồi Chiết Giang lần lượt lập luận đàn. Các hoạt động chào mừng tết Đoan ngọ với quy mô lớn được tổ chức. Và đó cũng là lúc phong tục tết Đoan ngọ được quan tâm với mức độ cao chưa từng có trong lịch sử.
Gia Hưng thành thủ phủ tết Đoan ngọ
Gia Hưng là một vùng cấp tỉnh của tỉnh Chiết Giang, nằm giữa hai thành phố lớn là Thượng Hải (phía Bắc) và Hàng Châu (phía Nam), sớm nức tiếng là “Giang Nam thủy hương”. Vùng đất này vào thời thượng cổ từng là một trong những chiếc nôi quan trọng của văn hóa Bách Việt cổ. Di chỉ khảo cổ Mã Gia Bang (7000-7500 năm trước) nằm trên đất Gia Hưng (chỉ sau di chỉ Hà Mẫu Độ, 8000-8500 năm trước; trước văn hóa Lương Chử (6000-7000 năm trước; văn hóa Tung Trạch (5000-6000 năm trước; tất cả đều ở vùng hạ lưu Dương Tử - vịnh Hàng Châu). Thời Ngô – Việt giao tranh (tk 6-5 trCN) vùng này từng là trận địa giữa hai nước, từng nổ ra trận Túy Lý 槜李 lịch sử. Năm 231, Ngô Tôn Quyền đến thăm vùng này, thấy dân cư có cuộc sống trù mật với nghề trồng lúa nước bèn đặt tên là Gia Hòa (嘉禾). Năm 242, Tôn Quyền lập Tử Hòa làm Thái tử, do vậy Gia Hòa phải đổi tên thành Gia Hưng 嘉兴.
Gia Hưng bắt đầu tổ chức các hoạt động mừng tết Đoan ngọ từ năm 2006, tức 1 năm sau khi người Hàn Quốc đăng ký UNESCO thành công. Từ năm 2009 trở đi mở ra hội thảo học thuật với quy mô lớn, thu hút hàng trăm tác giả trong và ngoài Trung Quốc mỗi năm. Đến năm nay (2011) là hội thảo lần 3, tất cả có hơn 90 tham luận, trong đó có 6 tác giả quốc tế, gồm 2 tác giả Nhật Bản, 1 tác giả Hàn Quốc, 1 tác giả Việt Nam, 1 tác giả Malaysia và 1 tác giả Mỹ. Chủ đề chính năm nay là “Văn hóa Phong tục tết Đoan ngọ”.Hội thảo do Hội Dân tục học Trung Quốc và UBND tp. Gia Hưng phối hợp tổ chức.
Nội dung chính của hội thảo xoay quanh các vấn đề chủ chốt sau:
1/ Thảo luận cơ sở lý luận, khả năng và triển vọng đăng ký Di sản Văn hóa phi vật thể của phong tục tết Đoan ngọ, xây dựng các tiêu chí cụ thể và tác động làm cho phong tục tết Đoan ngọ phù hợp với các tiêu chí ấy.
Phác thảo diện mạo, nội dung, hình thức và ý nghĩa tết Đoan ngọ ở Trung Quốc ở các cấp quốc gia, cấp vùng và cấp địa phương.
Thảo luận các phương diện liên quan đến luật Di sản Trung Quốc, các phương thức bảo tồn và phát huy giá trị tết Đoan ngọ.
Các tham luận tiêu biểu có:
+ “Khảo sát xung đột văn hóa Trung – Hàn qua hiện trạng tranh giành quyền sở hữu phong tục tết Đoan Ngọ” (Trần Liên Sơn – ĐH Bắc Kinh).
+ “Thảo luận lý luận văn hóa hướng tới đăng ký UNESCO công nhận tết Đoan ngọ Trung Quốc là di sản văn hóa phi vật thể” (Trương Hữu Quân – Bảo tàng Nghệ thuật Hồ Bắc).
+ “Nghiên cứu bảo vệ di sản văn hóa dân tục – nghiên cứu trường hợp đăng ký di sản văn hóa phi vật thể tết Đoan ngọ và vấn để bảo vệ di sản tết Đoan ngọ” (Uông Hân – TT NC Nhân loại học Nghệ thuật, Viện NC Nghệ thuật Trung Quốc).
2/ Nguồn gốc tết Đoan ngọ vùng Gia Hưng – Thái Hồ. Nếu như ở vùng hồ Động Đình người ta hoài niệm Khuất Nguyên khi ăn tết Đoan ngọ, vùng Cối Kê (Thiệu Hưng, Chiết Giang) nhớ về Tào Nga thì vùng Thái Hồ (bao gồm cả Gia Hưng, nam Giang Tô, Thượng Hải) gắn tết Đoan ngọ với trung thần nước Ngô là Ngũ Tử Tư thời Ngô-Việt giao tranh.
Cũng giống như nhiều vùng Đông Á khác, tết Đoan ngọ Trung Quốc là sản phẩm của văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên, do đó hoạt động chủ chốt là chống nóng, trừ tà, phòng bệnh.
. Trên cơ sở những cổ tục tự nhiên ấy, người ta gắn thêm các mục đích xã hội và tâm linh khác như:
+ Thờ thủy thần
+ Các hoạt động giao tế cộng đồng
+ Kính nhớ tổ tiên..
. Người Trung Quốc luôn có tâm lý gắn các sáng tạo dân gian cổ xưa với một nhân vật lịch sử, và vì thế tết Đoan ngọ ở Gia Hưng còn là tết tế Ngũ Tử Tư.
. Người Trung Quốc mang ý thức quần tộc mạnh, luôn hướng tới mục tiêu khơi dậy ý thức tiềm ẩn trong quần chúng thông qua các phong tục cổ.
Kết hợp các nguyên do nói trên, tết Đoan ngọ ở Trung Quốc trở thành một trong 3 phong tục tết lớn nhất Trung Quốc (tết Xuân, tết Thanh minh, tết Đoan ngọ), đồng thời gắn tết Đoan ngọ với các nhân vật lịch sử như Khuất Nguyên, Ngũ Tử Tư, Tào Nga, Trần Lâm…
Tiêu biểu có:
+ “Con đường truyền bá phong tục tết Đoan ngọ: mấy suy nghĩ về yếu tố truyền bá và tiếp nhận truyền thống và nội hàm văn hóa” (Cốc Đông Bình – TT Phát triển Văn minh Hoàng Hà, ĐH Hà Nam”.
+ “Tiết nhật, phong tục và tính địa phương – Ý nghĩa và phương hướng phát triển Đoan ngọ Gia Hưng” (Lý Thụy Minh – Học viện Gia Hưng, Chiết Giang).
+ “Thảo luận các phương diện dân tục, tôn giáo tết Đoan ngọ” (Lý Kỳ - ĐH Thượng Hải)
+ “Tết Đoan ngọ ngày 5 tháng năm: phong tục tết “Thiên nhân hợp nhất” – y dược và hoài niệm Ngũ Tử Tư” (Thi Lập Học – Hội Dân tục học Trung Quốc)..
3/ Tính đa dạng của phong tục tết Đoan ngọ ở Trung Quốc
. Phong tục Bắc – Nam. Hoa Bắc ăn tết Đoan ngọ.. nhưng lại tưởng nhớ Giới Tử Thôi (thời Tấn Văn Công, chết cháy; ở Việt Nam có quan niệm gắn Giới Tử Thôi với tết Hàn thực); trong khi cư dân Nam Dương Tử - Lĩnh Nam tưởng nhớ các vị thủy thần cùng nhiều hoạt động dân gian khác như ăn bánh ú, đua thuyền rồng, treo ngải cứu v.v..
. Phong tục tết Đoan ngọ ở các dân tộc thiểu số ở Trung Quốc. Có hơn 35 dân tộc thiểu số ở Trung Quốc ăn tết Đoan ngọ, đại đa phần là các dân tộc phương Nam như Choang, Đồng, Thủy, Lê, Mao Nam, Thái, Hà Nhì, Bố Y, Miêu, Dao, Xá v.v.. Một số dân tộc Hoa Bắc và Tây vực bắt đầu ăn tết Đoan ngọ khi tiếp xúc mạnh mẽ với văn hóa Hán (chẳng hạn người Hồi, người Tạng..). Một số bài viết của các tác giả đến từ Chiết Giang, Bắc Kinh và Giang Tô chứng minh nguồn gốc Bách Việt của tết Đoan ngọ Trung Quốc.
Tiêu biểu có:
+ “Phong tục tết Đoan ngọ của người Tây Tạng” (Bạch Hiểu Hà – Học viện Lan Châu, Cam Túc)
+ “Tết Đoan ngọ là cống hiến to lớn của người Bách Việt đối với văn hóa Trung Hoa” (Nghê Nông Thủy – Học viện Hải dương Chiết Giang).
4/ Phong tục tết Đoan ngọ - di sản văn hóa chung toàn cõi Đông Á.
Một số tác giả phê bình cách làm của người Hàn Quốc, đồng thởi cũng không ủng hộ bất kỳ động thái đăng ký UNESCO nào khác bởi lẽ đây là phong tục chung toàn vùng, nó xuất phát từ kinh nghiệp ứng xử chung với môi trường tự nhiên. Giáo sư Trần Liên Sơn (ĐH Bắc Kinh) trong bài phát biểu đề dẫn của mình (Khảo sát xung đột văn hóa Trung – Hàn qua hiện trạng tranh giành quyền sở hữu phong tục tết Đoan Ngọ) đã nói: “Không quốc gia nào có quyền đăng ký UNESCO cả, dù đó là Trung Quốc hay Hàn Quốc”. “Đã sai lầm một lần thì đừng để lún vào các sai lầm khác nữa!”.
Trong phần này có 4 tham luận cụ thể, gồm:
. “Phong tục tết Đoan ngọ ở Nhật Bản thời cổ đại” của Cát Xuyên Chân Tư, Đại học Kyoto.
. “So sánh phong tục tết Đoan ngọ Trung – Hàn” của Cảnh Thụy Cần, ĐH Mokpo, Hàn Quốc
. “Phong tục tết Đoan ngọ ở cộng đồng người Hoa ở Malaysia” của Vương Tông Phát, Hiệu phó Đại học Âu-Á, Penang, Malaysia; và
. “Phong tục tết Đoan ngọ ở Việt Nam” của chúng tôi.
Sau 3 phiên thảo luận chính, Ban tổ chức năm nay dành riêng phiên thứ 4 cho các đại biểu Trung Quốc trẻ, đang là học viên cao học hay sinh viên các trường đại học ở Trung Quốc.
Phát biểu kết luận của GS, Ô Bính An – Chủ tịch danh dự Hội Dân tục học Trung Quốc:
. Đề nghị lập Luận đàn Gia Hưng chuyên thảo luận các phong tục lễ tết dân gian toàn Trung Quốc. Lấy kinh nghiệm Nhật Bản đưa văn hóa dân gian góp phần phát triển kinh tế và phát triển xã hội phồn vinh.
. Nhìn nhận sự chậm trễ của Trung Quốc so với Hàn Quốc do phải gánh chịu tổn thất nặng nề về văn hóa sau Cách mạng Văn hóa 1966-1976.
. Phê phán đặc trưng “mạnh ai nấy làm” của các địa phương Trung Quốc. Cùng lúc cả Gia Hưng, Hàng Châu, Hồ Nam và Hồ Bắc đều đăng ký UNESCO cho riêng quê hương mình.
. “Văn hóa tự thân nó tồn tại chứ không phải ép buộc mà có”, do vậy bảo tồn và phát triển văn hóa là cho dân tộc mình, xã hội mình chứ không phải dán nhãn UNESCO rồi nhìn ngắm nó. Phong tục tết Đoan ngọ cần gắn với thực tiễn, nhất là khi kỹ thuật phát triển, con người không còn quá phụ thuộc vào tự nhiên. Tuy nhiên, các sáng tạo văn hóa phải được cộng đồng chấp nhận và không đi ngược giá trị của phong tục.
Hội thảo học thuật kết thúc bằng chuyến đi thăm thị trấn cổ mang đặc trưng văn hóa sông nước miền Giang Nam (Vui lòng xem mục Nhật ký các chuyến đi trên Diễn đàn VHH).