Kiến trúc Sumba truyền thống
Các ngôi mộ cự thạch cổ là một phần của di sản văn hóa Sumba
Nói đến Sumba, người ta sẽ nhắc đến lễ hội Pasola đầy ấn tượng. Đó là một trò chơi chiến đấu mang tính cộng đồng được tổ chức mỗi năm một lần nhằm chào mừng mùa gặt mới (giữa tháng 2 và tháng 3 hàng năm - ứng với tháng chay wula podu trong phong tục địa phương). Lúc này, loài sâu biển nyale sinh trưởng đông đúc quanh đảo, được người dân tin là dấu hiệu của mùa màng bội thu. Thời gian và hình thức lễ hội cụ thể đều do thầy cúng (rato) quyết định. Năm 2008, lễ hội sẽ được tổ chức 2 lần: ngày 2 tháng 2 tại làng Lamboya; và vào ngày 1 tháng 3 tại bãi biển Wanokaka.
Sáng sớm ngày hội, thầy tư tế và đoàn tùy tùng sẽ ra bờ biển khấn cầu thần thánh theo nghi thức Marapu. Tại đây, họ hiến tế một con gà ác, rồi dùng tim gà để đoán đọc “thông điệp” của thánh thần để biết liệu lễ hội Pasola có được phép tiến hành hay không. Nếu mọi việc suông sẻ, họ ào ạt xuống biển bắt các con sâu biển nhiều màu sắc mang về khai hội.
Trung tâm của lễ hội Pasola là cuộc đấu phóng lao trên lưng ngựa của cánh nam giới được lựa chọn khắt khe. Các chiến binh phải là những tay cưỡi ngựa điêu luyện và có tài phóng lao cừ khôi. Thường hai làng kế cận họp lại tổ chức thành 2 đội chơi lên đến hàng trăm chiến binh mỗi bên. Khi chơi, họ phi ngựa, tay cầm những chiếc lao bằng gỗ (lao cùn để không gây sát thương), mắt lúc nào cũng phải quan sát kỹ để những chiếc lao của họ phóng đi trúng vào đối phương, đồng thời phải tránh những chiếc lao của người khác. Theo luật chơi, họ không được phóng lao vào những người đã ngã ngựa, người đi dưới bãi cỏ, và đặc biệt nếu bị phóng trúng vào người thì không được nuôi chí trả thù. Lễ hội thường kéo dài hàng giờ do các tay chơi đều thiện nghệ, chỉ kết thúc khi những chiếc lao được phóng đi trúng đích. Bên nào có số người bị lao phóng trúng vào người nhiều hơn sẽ thua cuộc. Thời trước, người ta phóng lao thật, và lễ hội chỉ thực sự kết thúc khi có một ai đó đã đổ máu. Khi ấy, người Sumba tin rằng máu của chiến binh rơi trong lễ hội Pasola là những giọt máu thiêng, được tin là có chức năng giúp tạo nên sự phồn sinh của đất mẹ.
Đấu trường Pasola
Pasola xuất phát từ sola hoặc hola có nghĩa là chiếc lao gỗ. Theo niềm tin Sumba, việc các chiến binh trong lễ hội phóng lao vào nhau thể hiện sự tôn kính đối với Đấng Marapu – tổ tiên người Sumba cư trú trên thượng giới. Theo họ, lễ hội Pasola rất quan trọng vì là dịp cùng nhau tạo nên sự cân bằng giữa vật chất và tinh thần, là dịp gặp gỡ, giao lưu, học hỏi kinh nghiệm sống của nhau, và còn là thể hiện của tín ngưỡng phồn thực cổ xưa đã có ở Sumba từ nhiều thế kỷ trước.
Truyền thuyết Sumba kể rằng, xưa có 3 anh em làng Waiwuang do Umbu Dula đứng đầu, bảo là họ đi đánh cá, nhưng thực chất lại sang tận một ngôi làng xa gặt lúa và bặt vô âm tín. Dân làng lo lắng, đổ xô đi tìm nhưng thất vọng. Vợ của Umbu Dula tên là Rambu Kaba bắt đầu đem lòng yêu thương một người đàn ông khác tên là Tedo Gai Parana ở làng Kodi kế cận. Bỗng một hôm, ba anh em Umbu Dula trở về. Mọi người mừng rỡ, song Umbu Dula buồn bã vô cùng. Umbu Dula cùng dân làng đi tìm vợ. Gặp lại chồng cũ, Rambu Kaba mừng rỡ nhưng cô tự cảm thấy xấu hổ nên từ chối quay về. Theo phong tục địa phương, người chồng mới phải trả cho Umbu Dula nhiều trâu bò, gấm vóc, các thanh lao và nhất quyết phải có các con sâu biển làm lễ vật. Do lũ sâu biển chỉ kéo về đảo Sumba vào khoảng tháng 2-3 nên dân làng Kodi quyết định tổ chức trò chơi Pasola vào thời gian này. Họ mời dân làng Waiwuang cùng tham gia với hy vọng nỗi buồn của Umbu Dula sẽ nguôi ngoai và mối thù hằn giữa hai làng sẽ chấm dứt. Lễ hội Pasola ra đời từ đó.